Το Λιτόχωρο είναι αρχαιότερο

Ο ΑΓΙΟΣ ΔΙΟΝΥΣΙΟΣ ΕΝ ΟΛΥΜΠΩ ΚΑΙ Η ΙΔΡΥΣΗ ΤΟΥ ΛΙΤΟΧΩΡΟΥ

 του Σωτηρίου Δ. Μασταγκά

Αποτελεί ιδιαίτερη τιμή και εξαιρετικό προνόμιο η ανάθεση εκφώνησης του πανηγυρικού λόγου, στη μνήμη του εορταζόμενου, σήμερα, Αγίου Διονυσίου του εν Ολύμπω, τον οποίο ιδιαίτερα τιμούμε και ευλαβούμεθα όλοι μας, ιδιαιτέρως ο Σύλλογος των εν Θεσσαλονίκη Λιτοχωριτών.

Ο Άγιος Διονύσιος αποτελεί τη ζωντανή απόδειξη της αλήθειας του Χριστού, απολαμβάνει τιμή και δόξα στη Βασιλεία των ουρανών, εξακολουθεί να είναι ζωντανός και να αποτελεί παράδειγμα μίμησης. «Μνήμη αγίου, μίμησις αγίου», μας υπενθυμίζει η Εκκλησία, προτρέποντας να παραδειγματιστούμε από το φρόνημα και τη ζωή του.

Είναι ο Άγιος του Λιτοχώρου, του Ολύμπου, της Πιερίας, της Μακεδονίας, της Θεσσαλίας. Η ζωή του εμπνέει και αποτελεί αφύπνιση για τη συνείδησή μας να αναζητήσουμε έναν λιγότερο υλιστικό τρόπο ζωής στη δική μας καθημερινότητα.

Καυχόμαστε οι Λιτοχωρινοί γιατί ο τόπος μας απόκτησε ένα ανεκτίμητο θυσαύρισμα που ενισχύει τους κατοίκους τόσο στην πίστη τους όσο και στον βιοποριστικό τους αγώνα. Ο καλοκάγαθος Θεός επέλεξε το Λιτόχωρο και τον Όλυμπο να τα ευλογήσει με τον Άγιο Διονύσιο και το μοναστήρι του.

Σύμφωνα με τον Συναξαριστή γεννήθηκε λίγο πριν το 1500 μ.Χ. στο χωριό Σκλάταινα, σημερινή Δρακότρυπα της Καρδίτσας. Μόνασε στα Μετέωρα, κατόπιν στις Καρυές του Αγίου Όρους, στη σκήτη της μονής Καρακάλου, στη μονή Φιλοθέου, στη Βέροια, αναχώρησε και μετέβη στο Λιτόχωρο, στον Όλυμπο, από εδώ στο Πήλιο και επέστρεψε πάλι στον Όλυμπο όπου εκοιμήθη εν ειρήνη.

Ως Λιτόχωρο μας ενδιαφέρει το ιστορικό, και πραγματικά εντυπωσιακό γεγονός, της ίδρυσης, της κτίσης της ομώνυμης μονής, που ο Άγιος την αφιέρωσε στην Αγία Τριάδα. Το μοναστήρι ιδρύθηκε από τον Άγιο Διονύσιο γύρω στα 1542, επί Πατριάρχη Ιερεμίου Β’, όταν Σουλτάνος ήταν ο Σουλεϊμάν Α’. Για τον Πατριάρχη Ιερεμία Α’ να πούμε ότι πρόσφατα στις 13-1-2023 το Οικουμενικό Πατριαρχείο Κωνσταντινουπόλεως τον ανακήρυξε Άγιο, γιατί, πλέον των άλλων, ενίσχυσε τον κοινοβιακό θεσμό, διατήρησε τις ορθόδοξες εκκλησίες και τα μοναστήρια από το να κατεδαφιστούν και επί των ημερών του θεμελιώθηκαν νέα μοναστήρια. Να γιατί ο Άγιος έλαβε από τον Τούρκο Αγά της περιοχής άδεια να κτίσει μοναστήρι, χάρη στα προνόμια που εξασφάλισε ο Πατριάρχης από τον Σουλτάνο.

Σε εγκυκλοπαίδειες και πρόσφατα βιβλία διαβάζουμε ότι: «Το μόνο ιστορικό τεκμήριο σχετικό με την ίδρυση, είναι ένα οθωμανικό έγγραφο, το οποίο συνιστά άδεια ανοικοδόμησης της Μονής, που εκδόθηκε το 1542 από τις τοπικές οθωμανικές αρχές (Αγάς Σάκκος). Η άδεια αυτή φυλάσσεται στο σκευοφυλάκιο και θεωρείται το ιδρυτικό έγγραφο της Μονής».

Για το Λιτόχωρο σε έντυπα και φυλλάδια διαβάζουμε ότι: «Η πρώτη έγγραφη μνεία για το Λιτόχωρο γίνεται στα 1542, όταν ο Άγιος Διονύσιος επισκέφθηκε την περιοχή και ίδρυσε το ομώνυμο μοναστήρι».

Ασφαλώς, η εκτίμηση αυτή είναι πρόχειρη και ιστορικά χωρίς τεκμηρίωση.

Για να προσδιορίσουμε τον χρόνο ίδρυσης του Λι­τοχώρου ως οικισμού, μάς βοη­θά το υλικό από οθωμανικά κατάστιχα απογραφών που από­κεινται στα Αρχεία της σημερινής Τουρκίας.

Η οθωμανική κυριαρχία σταδιακά επεκτάθηκε και σταθεροποιήθηκε στην ελληνική χερσόνησο κατά τον 15^ο αιώνα και συνεπώς δημιουργήθηκε ο διοικητικός μη­­χα­νισμός για την οργάνωσή της από πλευράς και οικο­νομικής. Σήμερα, οι οθωμανικές πη_­γές της περιόδου εκείνης προσφέρουν πολλές πληρο­φο­ρίες.

Για το δεύτερο μισό του 15^ου και για τον 16^ο αιώνα σώ­θηκαν οι εξής οθωμανικές απογραφές του σαν­τζα­κίου (περιφέρειας) των Τρικάλων, τις οποίες διενήρ­γη­σαν οι Οθωμανοί τα έτη: 1454, 1466, 1485, 1506, 1521, 1540, 1570, 1592 και 1613. Το Λιτό­χω­ρο υπαγόταν στο σαντζάκι των Τρικάλων, του οποίου τα όρια ξεπερνούσαν κατά πολύ τη σημερινή περιφέ­ρεια της Θεσσαλίας.

Οι Οθωμανοί εγκαταστάθηκαν οριστικά στη Θεσσα­λία και προκειμένου να εφαρμόσουν το φορολογικό σύ­στημά τους, διενήργησαν την πρώτη καταγραφή το 1395 επί σουλτάνου Βαγιαζήτ Α΄ και τη δεύτερη το 1425 επί σουλτάνου Μουράτ Β’. Το Λιτό­χωρο είναι μια αξιόλογη κωμόπολη του Ολύμπου και ο οικισμός εί­ναι της ύστερης βυζαντινής περιόδου. Εάν δεν υπήρχε με την εισβολή των Οθωμανών στην Πιερία και τη Θεσ­σα­λία (1395), θα έπρεπε να είχε τουρκικό όνομα, όπως είχαν αρκετοί άλλοι οικισμοί. Η αρχαιό­τερη αναφορά του Λιτοχώρου και των οικισμών του γίνε­ται στην πρώ­τη σωζόμενη απογραφή των Οθω­μα­νών. Στο κατάστιχο της απογραφής, εάν ένας οικισμός δεν υπήρχε στην πρώτη μη σωζόμενη απογραφή (1395 ή 1425) ο απο­γρα­φέας το σημείωνε.

Το σχήμα της επαρχιακής οργάνωσης στους αιώνες αυ­τούς  ξεκινούσε από το σαντζάκι (μεγάλη διοικητική δι­αί­­ρεση, περιφέρεια), μετά ήταν ο καζάς (διοικητική μο­νάδα) η οποία υποδιαιρούνταν σε ναχιγιέ (μικρή επαρ­χία με χωριά).

Στις οθωμανικές απογραφές πληθυσμού εγγρά­φε­ται κατά χωριό ο ενεργός πλη­θυ­σμός που έχει φοροδοτική ικανότητα. Τα κατάστιχα κα­τα­­γρά­φουν φορολογούμενο πληθυσμό και όχι τον πραγ­ματικό πληθυσμό, ωστόσο εμμέσως αποτυπώνουν το πληθυ­σμιακό μέγεθος των οικισμών. Υπάρχουν δύο κατηγο­ρίες κατάστιχων. Πρώτον, τα αναλυτικά που περιέχουν ανθρωπωνύμια φορολογουμένων, με τα οποία είναι δυνατόν να διερευνήσουμε τη σύνθεση του πληθυσμού. Δεύτερον, τα συνοπτικά που δεν περιέχουν ανθρωπω­νύμια, όπου απογράφεται το όνομα του χω­ριού και το σύνολο της φορολογικής του υποχρέωσης. Εδώ πρέπει να επισημάνουμε ότι τα συνοπτικά κατάστιχα συντάσ­σονταν με βάση τα αναλυτικά, προκειμένου η οθωμανική διοίκηση να έχει μια συ­νολική εικόνα των προσόδων μιας περιοχής.

Το έργο του εντοπισμού και της ταυτοποίησης των οικισμών των κατάστιχων είναι δυσχερές. Η βασική δυσκολία εντοπίζεται στη σωστή ανά­γνωση των τοπωνυμίων. Εάν εξαιρέσουμε έναν ορισμένο αριθμό τοπωνυμίων που συντηρήθηκαν έως τον 19^ο αιώνα, δεν υπάρχουν γραπτές μαρτυρίες για χωριά που στη διάρκεια της οθωμανικής κυριαρχίας ερη­­­μώθηκαν, μετατοπίστηκαν ή παραμένοντας στην ίδια θέση άλλαξαν ονομασία. Υπενθυμίζουμε την πιθα­νό­τητα να υπήρχαν και άλλα χωριά στις επαρ­χίες, τα οποία δεν καταγράφονταν τελικά σε ορι­σμένα κατάστιχα, κυρίως λόγω του τρόπου κάρπωσης των προσόδων τους.

Τα κατακτημένα από τους Οθωμανούς εδάφη υπά­γονταν πλέον επίσημα στον Σουλτάνο ως δημόσιες γαίες και διαιρέθηκαν, ανάλογα με την έκτασή τους και το ύψος των προσόδων που επέφεραν, σε χάσια, ζια­­μέτια και τιμάρια. Πρόκειται για εκτάσεις γης που η οικονομική εκμετάλλευσή τους επι­δικαζόταν κατ’ αποκοπή από τον Σουλτάνο για ορι­σμένο χρονικό διάστημα σε φυσικά πρόσωπα, που είχαν την υποχρέωση να καταβάλουν στο Παλάτι καθο­ρισμένα χρη­ματικά ποσά και αυτοί εισέπρατταν τα βασικά φορο­λογικά έσοδα από τη γη τους.

Η διάταξη και διάρθρωση των κατάστιχων του 15^ου και 16^ου αιώνα ακολουθεί τη διακριτή ενότητα εισοδημάτων (χά­­σια, ζιαμέτια, τιμάρια) και τη γεωγραφία της περιοχής.

Το Λιτόχωρο στους αναφερόμενους αιώνες, σύμ­φω­να με την οθωμανική διοικητική υποδιαίρεση των επαρ­­χιών, ανήκε στην περιφέρεια των Τρι­κά­λων, η οποία αντιστοιχούσε σε μεγάλο τμήμα της Κεν­τρικής Ελλάδας. Ήταν μέρος του καζά της Λάρισας, ο οποίος υποδιαιρούνταν με τη σειρά του στον ναχιγιέ του Πλαταμώνα, αποτελούμενο από οικι­σμούς.

Στα φορολογικά κατάστιχα γίνεται λόγος για το ζιαμέτι του Πλαταμώνα το οποίο σημειώνεται με το όνομα του ναχιγέ Πλαταμώνα, δηλαδή ονομάζεται έτσι από τον τόπο άντλησης των εισοδημάτων του. Στα κα­τά­στιχα το ζιαμέτι του Πλαταμώνα αποτελείται από τον υπέρτιτλο με το όνομα του ναχιγιέ, καθώς και το όνομα του κατόχου του ζιαμετιού, ενώ συχνά ανα­φέ­ρεται ποιος ήταν ο προηγούμενος κάτοχος. Από κάτω καταγράφονται τα ονόματα των οικισμών που ανήκουν στον Πλαταμώνα. Για κάθε οικισμό, π.χ. Λι­τόχωρο, δίνεται ο αριθμός των νοικοκυριών, των χη­ρών και των αγάμων που τον απαρτίζουν και το ποσό της προσόδου.

Τα οθωμανικά φορολογικά κατάστιχα (tahridefteri) κα­τέγραφαν τις φορολογήσιμες πληθυσμιακές μονάδες: τις εστίες / νοικοκυριά, τις χήρες και τους εργένηδες. Η έννοια της εστίας / νοικοκυριού δηλώνει μία οικογένεια αποτελούμενη από τους γονείς, τα ανήλικα τέκνα και ο αριθμός των μελών της υπο­λο­γίζεται σε 5 άτομα. Η έννοια της χήρας δηλώνει την επι­κεφαλής του νοικοκυριού που υπολογίζεται σε 4 άτο­μα. Το νοικοκυριό από εργένη νέο υπολογίζεται ως αυτό­νομη μονάδα.

Το νόμισμα στο οποίο αναφέρεται η πρόσοδος (τα εισοδήματα) των νοικοκυριών, των χωριών κλπ είναι τα «άσπρα». Τα «άσπρα» ήταν το εθνικό νόμισμα της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας.

Παραθέτω για το Λιτόχωρο αυτόνομα τέσσερα κατάστιχα των ετών 1485, 1506, 1521 και 1570.

Η απογραφή του 1485

Το συνοπτικό οθωμανικό κατάστιχο του 1485 τηρεί­ται στα Αρχεία του Ανατολικού Τμήματος της Εθνικής Βι­βλιοθήκης άγιοι «Κύριλλος και Μεθόδιος» της Σό­φιας Βουλγαρίας. Πρόκειται για αντίγραφο (suret – i defter), και φέρει τη χρονολογία έτους εγίρας 890 η οποία στο χριστιανικό ημερολόγιο αντιστοιχεί στο 1485.

Το ζιαμέτι του Πλαταμώνα αναφέρεται με το όνο­μα του ναχιγιέ Πλαταμώνα, αποτελείται από 24 χωριά και κάτοχος της προσόδου είναι ο Χιζίρ μπέης, ενώ προηγούμενος κάτοχος ήταν ο Κασίμ μπέης. Αναγράφεται ότι η απογραφή έγινε τον μήνα Σεββάλ του έτους εγίρας 888, δηλαδή 2-30 Νοεμβρίου 1483. Καθώς σκοπός της παρούσης ομιλίας είναι απο­κλειστικά το Λιτόχωρο, παραλείπω κάθε άλλη πλη­ροφορία για το ζιαμέτι του Πλαταμώνα. Σε απο­λύ­τως πιστή μετάφραση από την οθωμανική στην ελλη­νική γλώσσα, να πως έχει ο τίτλος και το Λιτόχωρο με τους οικισμούς του, ενημερώνοντας ότι όλα τα νοικο­κυριά τους καταγράφονται ως χριστιανικά.

Ζιαμέτι του Πλαταμώνα. Στην κατοχή του Χιζίρ μπέη, γιου του Αλί μπέη, από μεταβίβαση του Κασίμ μπέη, γιου του Κασίμ. Τον μήνα Σεββάλ του έτους οκτακόσια ογδόντα οκτώ.

Με βάση τα ανωτέρω φαίνεται λογικό ότι το Λιτό­χω­ρο υπήρχε πολύ πριν το 1483, ότι το χωριό δεν ήταν νέο και ότι ήταν αρχαιότερο από την εμφάνιση των Οθωμανών στην Πιερία. Δημιουργήθηκε κατά τον 14^ο αιώνα και προϋπήρχε της εισβολής των Οθωμανών. Περί το 1395 οι Οθω­μανοί κυριεύουν την Πιερία και προελαύνουν προς την νότια Ελλάδα.

Ο οικισμός Aya Nikola (Άγιος Νικόλαος), όμορος με την Τοπόλιανη, δεν είναι γνωστός. Ταυτίζεται τοπο­γρα­φικά με τον γνωστό παλιό οικισμό του Αγίου Μηνά με την ομώνυμη εκκλησία. Το ρέμα του Αγίου Μηνά είναι συνέχεια του ρέματος Γκορτσίλα προς την πε­διάδα, συνέχεια και στα νότια του ρέματος Τοπόλιανη. Υπάρχει και η βρύση του Αγίου Μηνά. Εδώ και πολλές δε­καετίες στη θέση αυτή έχει εντοπιστεί ένας πολύ εν­δια­φέρων αρχαίος οικισμός. Ο χώρος είναι διάσπαρ­τος με θραύσματα αρχαίων αγγείων, είναι εμφανέ­στα­τα τα ίχνη αρχαίου νεκροταφείου και η ακρόπολη του εν­διαφέροντος αυτού οικισμού έχει εντοπιστεί στον υπερ­κείμενο λόφο Φούρνοι. Ως προς το τοπωνύμιο «Άγιος Νικόλαος» η πιο πιθανή εξήγηση είναι ότι υπήρ­­χε ομώνυμη εκκλησία και οι λιγοστοί κάτοικοί του εγκα­τέλειψαν τον οικισμό ή μετακινήθηκαν στο Λιτό­χω­­­­ρο και αργότερα, στους ύστερους χρόνους της Τουρ­κοκρατίας, ο τόπος ξανακατοικήθηκε έχοντας την ονο­­­μασία «Άγιος Μηνάς».

Η Topolyani (ή Τοπόλια) στα Ν-ΝΑ του Λι­τοχώρου είναι ο εκτεταμένος αρχαιολογικός χώρος, όπου εντοπίστηκαν αρχαιότητες από τη Μέση Εποχή Χαλκού έως και τους Παλαιοχριστιανικούς χρόνους (4^ος π.Χ. αιώνας – 300 μ.Χ.). Πιθανολογείται ότι είναι το Μούσειον. Έχει χαρακτηριστεί αρχαιολογικός χώρος και αρκετά ευρήματά του έχουν περιέλθει στην αρ­χαι­ο­λογική υπηρεσία. Παλαιότερα υπήρχαν νερόμυλοι.

Πότε ιδρύθηκε η Τοπόλιανη; Σύμφωνα με τους επι­στήμονες, τα τοπωνύμια που έχουν κατάληξη «-ιανη» παρουσιάζονται τον 7^ο αιώνα και μετά. Πρόκειται για επίθετα που αναφέρονται σε κάποιο ουσιαστικό και οι ρίζες των τοπωνυμίων αυτών από εθνική άποψη είναι ποικίλης προέλευσης. Η ονοματοδοτική αυτή συνήθεια επεκρά­τη­σε για ένα μεγάλο χρονικό διάστημα, μέχρι τον 12^ο αιώ­να. Αφού, λοιπόν, η κατάληξη «-ιανη» κυριαρχούσε στον ελληνικό χώρο, η Τοπόλιανη ιδρύ­­­θηκε την περίοδο αυτή. Προϋπήρχε της επικρά­τη­σης των Οθωμανών στην Πιερία και σταδιακά οι κά­τοικοί της μετακινήθηκαν στο Λιτόχωρο, το οποίο κα­τέ­στη ισχυρός πόλος έλξης κατοίκων άλλων περιοχών.

Η ετυμολογία του τοπωνυμίου Τοπόλιανη δεν είναι εύκολη. Ίσως προέρχεται από τη σλαβική λέξη topol-ia=λεύκα, επειδή υπήρχαν στο χωριό πολλές λεύκες.

Τόσο ο Άγιος Μηνάς (παλιός Άγιος Νικόλαος) όσο και η Τοπόλιανη δεν υφίσταντο στο ελληνικό κράτος ως αυτοτελώς απογεγραμμένοι οικισμοί, και τελικά το 1928 καταργήθηκαν με Υπουργική Απόφαση ως ακα­τοί­κητοι.

Στο οθωμανικό συνοπτικό κατάστιχο καταγράφεται και ο οικισμός Αλωνάκι «σύμφωνα με το αρχικό κα­τά­στιχο». Η φράση αναφέρεται στο αναλυτικό κατά­στιχο του παρόντος με τα ανθρωπωνύμια ή σε προ­η­γού­μενα κατάστιχα απογραφής των ετών 1466, 1454 και του 1425 που δεν διασώθηκε. Ο οικισμός αυτός της περιοχής του Λιτοχώρου βρισκόταν στη θέση Αλώ­νια ή Αλώνι, εκεί που σήμερα βρίσκεται η νέα μονή του Αγίου Διονυσίου του εν Ολύμπω, γνωστή και ως Με­τόχι ή Σκάλα. Σύμφωνα με την προφορική μαρτυρία και παράδοση των Λιτοχωριτών η σημερινή περιοχή «Με­τόχι ή Σκάλα» λεγόταν Αλώνια ή Αλώνι στα χρό­νια της Τουρκοκρατίας, και μέχρι τα μέσα του 20^ου αιώ­να, επειδή ο χώρος χρησιμοποιούνταν για το άλε­σμα των δημητριακών ή ως χώρος αποξήρανσης. Ετυ­μο­λογικώς η λέξη Αλωνάκι σημαίνει τον χώρο μέσα στο αλώνι, όπου αποθηκεύονται τα δεμάτια που αλέθηκαν ή προορίζονται για άλεσμα.

Ένα επίσημο κατάστιχο με ημερομηνία 15-5-1905 της ιεράς μονής Αγίου Διονυσίου του εν Ολύμπω, μάς δίνει ολόκληρη την εικόνα της κτηματικής κατάστασης της μονής, όπως διαμορφώθηκε ως το τέλος της Τουρ­κοκρατίας. Εκεί βρίσκουμε ότι το Μετόχιον «Σκάλα» ήταν Βακούφι του Καρά Μουσταφά Πασά, ως προς τη κυριότητα ήταν σύγχρονο της ιδρύσεως της μονής και ο τίτλος ιδιοκτησίας είναι με Αυτοκρατορικό φιρμάνι επ’ ονόματι της μονής «Αγίας Τριάδος». Το ιδρυτικό τουρ­κικό έγγραφο της μονής έχει ημερομηνία 17/26 Απρι­λίου 1542…. Όταν ο Άγιος Διονύσιος έλαβε έγ­γρα­φη άδεια να οικοδομήσει ναό και καταλύματα για τους μοναχούς, στη θέση Αλωνάκι του Λιτοχώρου βρήκε κτηριακή υποδομή από μικρό παλιό οικισμό για να γίνει το απαραίτητο Μετόχι της μονής του Ολύμπου.

Η απογραφή του 1506

Η απογραφή αυτή έγινε στα χρόνια της βασιλείας του σουλτάνου Βαγιαζήτ Β΄ και διενεργήθηκε στις 11-20 του μήνα Rebulevvel 912 εγίρας, δηλαδή την περίοδο  1-10 Αυγούστου του έτους 1506. Η επαρχία του Πλαταμώνα απο­­τε­λείται από 21 χωριά και κάτοχος της προ­­­σόδου είναι ο Μουσταφά Πασάς.

Στην απογραφή του 1506 αναφέρονται με τη σειρά το Λιτόχωρο, ο Άγιος Νι­κό­λαος και η Τοπόλιανη, ίσως όμως να υπήρχαν κι άλ­λοι οικισμοί, το Αλωνάκι δεν εντοπίζεται με αυτό το όνο­μα.

Τα στοιχεία χωριστά για τον καθένα οικισμό αφο­ρούν τον αριθμό των οικογενειών (πλήρεις οικογένειες, οικο­γένειες χηρών και ενήλικοι άγαμοι), τα ονοματεπώνυμα των αρχηγών οικογενειών, τα προϊό­ντα και την πρόσοδο του τιμαριούχου τους. Υπολο­γί­ζοντας 5μελείς τις πλήρεις οικογένειες και 4μελείς των γυ­ναι­κών, βρίσκουμε πόσα άτομα ζούσαν στον οικισμό. Λιτό­χωρο, Άγιος Νικόλαος και Τοπόλιανη υπάγονταν στο χά­­­σι του Μουσταφά Πασά.

Οι πληροφορίες που υπάρχουν στο κατάστιχο αυτό είναι τόσες πολλές, που ο χρόνος της ομιλίας μου δεν επαρκεί να τις αναφέρω.

Αναλυτικά καταγράφονται:  Τα ονοματεπώνυμα των αρχηγών των οικογενειών, των χηρών και των αγάμων. Τα προϊόντα της γης σε κιλά που είναι: σιτάρι, κριθάρι, βρώμη, κεχρί, λινάρι και σίκαλη.

Τα αμπέλια, ο μούστος και τα κρασοβάρελα. Τα κηπευτικά (μποστάνια). Τα οπωρικά, οι καστανιές. Η μελισσουργία (κυψέλες) και η σηροτροφία (εκτροφή μεταξοσκώληκα, μετάξι). Η κτηνοτροφία (πρόβατα).

Οι νερόμυλοι στον Βύθο και την Τοπόλιανη, οι ιδιοκτήτες τους και τα εργαστήρια υφασμάτων. Και φυσικά ο φόρος που εισέπραττε ο τιμαριούχος από κάθε προϊόν ξεχωριστά.

ΛΙΤΟΧΩΡΟ

ΑΓΙΟΣ ΝΙΚΟΛΑΟΣ

Ο οικισμός του Αγίου Νικολάου είχε κοινά σύνορα με την Τοπόλιανη και συγκρίνοντας τα απογραφικά με­γέθη του 1485 με του 1506, παρατηρούμε ότι υπάρ­χει μικρή αύξηση των οικογενειών.

ΤΟΠΟΛΙΑΝΗ

Η απογραφή του 1521

Μόλις ένα χρόνο μετά την ανάρρησή του στον θρό­νο, ο σουλτάνος Σουλεϊμάν Μεγαλοπρεπής διατάσσει τη διενέργεια απογραφής στην περιφέρεια των Τρικάλων. Τα δεδομένα της απο­γρα­φής του 1521 καταγράφονται στο φορολογικό κα­τά­στιχο Tapu Tahrir Defterleri υπ’ αρ. 105. Το κατά­στιχο είναι συνοπτικό και σ’ αυτό αποτυπώνεται ο φο­ρο­λογούμενος πληθυσμός του Λιτοχώρου και το συνο­­­­­λι­κό ποσό του φόρου σε «άσπρα» που κατέβαλλε το χω­ριό, το οποίο υπάγεται στο ζιαμέτι και τον ναχιγιέ του Πλατα­μώ­να. Στο κατάστιχο δεν σημειώνονται ανα­λυ­τικά τα ονοματεπώνυμα των φορολογούμενων, αλλά μόνο ο συνολικός αριθμός των εστιών, των χήρων και των αγάμων που φορολογούνται.

Στο Λιτόχωρο κατοικούσαν μόνο χριστιανοί και δεν επισημαίνεται η παρουσία μουσουλμάνων. Διαπιστώ­νου­με ότι στα χρόνια που μεσολάβησαν από την προ­η­γούμενη απογραφή του 1506, ο φορολογούμενος πλη­θυσμός του οικισμού έχει αυξηθεί. Τα νούμερα δεί­χνουν ότι η περιοχή συγκροτεί μια ισχυρή δημογραφική ζώ­νη, η οποία συναγωνίζεται πληθυσμιακά πολλά χω­ριά τού σαντζακιού των Τρικάλων, ενώ στην επαρχία Πλαταμώνα κατέχει πρωτεύουσα θέση.

Παρατηρούμε ότι στην οθωμανική πηγή του 1521 δεν αποτυπώνονται οι οικισμοί της Τοπόλιανης, του Αγίου Νικολάου, ακόμη και το Αλωνάκι. Καθώς και πολ­λοί άλλοι οικισμοί του nahiye Platamona δεν κα­τα­γράφονται, μόνον εκτιμήσεις μπορούμε να κάνουμε για τον τρόπο της κάρπωσης των προσόδων τους, για τυχόν απαλλαγή ή ευνοϊκότερη μεταχείριση στη φορολογία, όμως έχουμε το δικαίωμα να σκεφτού­με ότι ίσως οι οικισμοί αυτοί ερημώθηκαν ή οι κάτοικοί τους μετακινήθηκαν στο Λιτόχωρο κλπ. Η μη ύπαρξή τους στο οθωμανικό φορολογικό κατάστιχο του 1521 δεν συνεπάγεται ότι έπαυσαν να υπάρχουν.

Η απογραφή του 1570

Η απογραφή του 1570 διενεργήθηκε με εντολή του σουλτάνου Σελήμ Β΄ και σώζεται σε τρία αναλυτικά κα­τάστιχα της Κωνσταντινού­πο­λης και της Άγκυρας.

Στο οθωμανικό κατάστιχο του 1570 δεν υπάρχει κα­ταγραφή πληθυσμού για το Λιτόχωρο. Το Λιτόχωρο αναφέρεται (καταγράφεται) στα χωριά που ανήκουν στο βακούφι του μακαρίτη Μουσταφά Πα­σά. Το Λιτόχωρο σιγά-σιγά απέκτησε ειδική φορολογι­κή μεταχείριση και οι χριστιανοί κάτοικοί του, όπως και άλλων οικισμών του Πλαταμώνα, ήταν απαλλαγ­μένοι από έκτακτους φόρους.

ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑ

Υποστηρίζουμε ότι το Λιτόχωρο έχει ζωή 7, περί­που, αιώνων. Ιδρύθηκε με την ονομασία αυτή και στη σημερινή του θέση στα τέλη του 14^ου αιώνα, σε μια περίοδο που ήταν ταραχώδης.

Αυτή την εποχή, κάτοικοι άλλων περιοχών υποχρεώνονται να μετακινηθούν και να δημιουργήσουν νέους οικι­σμούς που τους παρείχαν περισσότερη ασφάλεια. Τον 14^ο αιώνα επήλθε η παρακμή της Βυζαντινής Αυτο­κρα­τορίας και η σταδιακή επικράτηση των Οθωμανών. Το Λιτόχωρο ιδρύθηκε στις υπώρειες του Ολύμπου, οι κά­τοικοί του πάντοτε ήταν Έλληνες και χριστιανοί και όντας σε περιοχή λιγότερο ευπρόσβλητη από τους Τούρκους, έμεινε ελεύθερο, δεν έγινε τσιφλίκι, έγινε κεφαλοχώρι.

Επανερχόμενος στα προαναφερθέντα πληθυσμιακά δε­δομένα των οθωμανικών απογραφικών κατάστιχων, θα σταθούμε σ’ αυτά του έτους 1521, οπότε το Λιτό­χω­ρο αναφέρεται με 650 κατοίκους. Στον συναξαριστή και στον βίο του αγίου Διονυσίου του εν Ολύμπω αλλά και στο τουρκικό έγγραφο της άδειας του 1542 για την οικοδόμηση της μονής, αναφέρονται ορισμένες λεπτο­μέ­ρειες όπως ο χαρακτηρισμός του οικισμού ως «κώ­μη» (μικρή κωμόπολη, χωριό που διαθέτει ανε­πτυγ­μένη οικονομική και πολιτιστική ζωή), η ύπαρξη ιερέως και προκρίτων (αρχόντων), η αμπελοκαλλιέργεια, η γε­ωργία, η κατεστραμμένη Μονή της Αγίας Τριάδος στον Όλυ­μπο κειμένη «εν τω βακουφικώ χωρίω Λιτό­χω­ρον» που επισκευάζεται και ανακαινίζεται κλπ. Τα στοιχεία αυτά δείχνουν ότι το Λιτόχωρο ήταν ένας πα­λαιός οικισμός και ότι στις αρχές του 16^ο αιώνα είχε σημαντικό πληθυσμό, καλή υποδομή και παράλληλα κάποια οικονομική άνεση.

Από τις απογραφές που εξετάσαμε παραπάνω, το Λιτόχωρο καταγράφεται τον 15^ο αιώνα, αυτό όμως δεν σημαίνει αναγκαστικά ότι δεν υπήρχε προηγουμένως, όπως βέβαια δεν σημαίνει ότι όσοι οικισμοί δεν επα­ναλαμβάνονται στις καταστιχώσεις ερημώθηκαν. Τα οθωμανικά κατάστιχα καταγράφουν τους οικισμούς με βάση την υπαγωγή τους στο ένα ή το άλλο τιμάριο και συνεπώς είναι λογικό να μην περιλαμβάνονταν οι ίδιοι οικισμοί σε ορισμένες πηγές μια συγκεκριμένη εποχή και να εμφανίζονταν σε επόμενες ή προηγούμενες.

Ως προς τα εισοδήματα (πρόσοδος) φαίνεται ότι δεν ακολουθούν την ίδια ανοδική τάση του πληθυσμού. Η φορολογία για πολλούς λό­γους μπορεί να παρουσιάζει στασιμότητα, άνοδο ή και μείωση κι αυτό μπορεί να οφείλεται σε φορο­απαλ­λαγές, ελαφρύνσεις αλλά κάλλιστα και σε μείωση της πα­ραγωγής.

Προσπάθησα στο μέτρο του δυνατού να συνθέσω το οικι­στικό πλέγμα του Λιτοχώρου κατά τον 15^ο και 16^ο αιώ­να και να παρακολουθήσω την εξέλιξη της εδραίωσής του, δηλαδή πότε κτίστηκε, πότε ιδρύθηκε.

Ο Άγιος Διονύσιος εν Ολύμπω με τρόπο αφοπλιστικά απλό ένωσε τον ουρανό με τη γη, «πέρασε» από το κατ’ εικόνα στο καθ’ ομοίωσιν, χωρίς να μείνει αμέτοχος των γεγονότων της περιοχής του Ολύμπου και του Λιτοχώρου, χωρίς να στερήσει το «ύδωρ το ζων» από τους σύγχρονούς του που διψούσαν για Θεό και αληθινή ζωή.

Η αγιότητά του δεν ήταν απλά «ορθότητα» ή «τιμιότητα», ήταν εκείνο το ύψος κατά το οποίο πλημμυρισμένος με τη χάρη του Θεού, την διοχέτευσε στους κατοίκους του Ολύμπου και της Πιερίας, στο Λιτόχωρο.

Ο Σύλλογος των εν Θεσσαλονίκη Λιτοχωριτών ας έχει την αγία ευχή του οσίου Διονυσίου του εν Ολύμπω. Ο πρόεδρος και τα μέλη να αξιώνονται να τιμούν τη σεπτή μνήμη του και εμείς να παραδειγματιζόμαστε από τον βίο του.

ΣΗΜΕΙΩΣΗ: Η παραπάνω ομιλία εκφωνήθηκε την 29 Ιαν 2023, ημέρα Κυριακή, στην αίθουσα του Συλλόγου των εν Θεσσαλονίκη Λιτοχωριτών, στην εορτή της μνήμης του Αγίου Διονυσίου.